Staraniem Departamentu Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych w listopadzie i grudniu 2019 roku wykonano prace konserwatorskie względem polskiej kwatery wojennej na cmentarzu komunalnym w S. Maria Capua Vetere. Koniecznym okazało się zdemontowanie wszystkich nagrobków i wzmocnienie pod nimi podłoża, by zatrzymać proces zapadania się i kruszenia kamiennych struktur. W kolejnej fazie prac zamontowano nagrobki w ich pierwotnym położeniu, pokrywając je ochronną farbą i odtwarzając zachowane inskrypcje.
Na przestrzeni ostatnich ponad siedemdziesięciu lat polska kwatera w Capua (jeden z najważniejszych ośrodków imperium rzymskiego, od 1862 r. występuje pod nazwą Santa Maria Capua Vetere-przyp.autora) pozostawała głównie w gestii opieki włoskich władz lokalnych. Znane jest przy tym osobiste złożenie w Sekretariacie Państwa Watykańskiego przez p. Alberto Perconte w 1991 r. zebranych materiałów dotyczących kwestii polskich grobów żołnierskich na tamtejszym cmentarzu.
Kwatera żołnierskich grobów na cmentarzu w Santa Maria Capua Vetere powstała z końcem 1918 roku i stanowi najstarszy znany we Włoszech polski wojskowy obiekt sakralny. Przy czym zachowana forma nagrobków żołnierskich wskazuje na ich identyczne podobieństwo z wzniesionymi na Polskim Cmentarzu Wojskowym w Casamassima (czyt. również „Wspomnienie o Polskim Cmentarzu Wojskowym w Casamassima”) przez żołnierzy 2. Korpusu Polskiego. Wskazuje to również na bliskie czasowo powstanie obu struktur przy zastosowaniu jednakowego budulca (uwaga aut.). Odzwierciedleniem podobieństwa nagrobków na cmentarzach w Casamassima i Capua jest również ich ochronne pokrycie białą farbą według pierwotnego wzoru w trakcie prac konserwatorskich wykonanych przez Włochów w 2008 r., jak i przez stronę polską w trakcie prac z końca ubiegłego roku.
Zarys historyczny tworzenia oddziałów polskich w S. Maria Capua Vetere
W ogólnym ujęciu, proces tworzenia polskich oddziałów wojskowych we Włoszech kształtował się na przestrzeni 1918-19 r. w złożonym tle polityki państw biorących udział w Wielkiej Wojnie i oparty był na pozyskaniu ochotników narodowości polskiej pośród jeńców z Armii Austro-Węgier.
W dniu 15 sierpnia 1917 r. w Lozannie utworzony został Komitet Narodowy Polski z programem prowadzenia działań dyplomatycznych w kontakcie z państwami Ententy i z zamiarem tworzenia ochotniczej armii polskiej we Francji. Już na przestrzeni od września do listopada 1917 r. KNP został oficjalnie uznany za przedstawicielstwo narodu polskiego przez Francję, Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone. Kolejno, 8 stycznia 1918 roku prezydent Stanów Zjednoczonych – W. Wilson zapowiedział utworzenie niepodległego państwa polskiego.
Po uznaniu przez rząd włoski w dniu 30 października 1917 r. Komitetu Narodowego Polskiego w Rzymie działania na rzecz sprawy polskiej prowadzono pod kierownictwem Konstantego Skirmuta i dr. Macieja Loreta z akredytowanej polskiej sekcji prasowej.
W dniu 4 czerwca 1917 r. na podstawie dekretu prezydenta Francji R. Pomcare podjęto działania tworzenia Armii Polskiej we Francji. W skład tworzonych oddziałów polskich mieli wejść ochotnicy, jak również jeńcy wojenni przetrzymywani w obozach jenieckich na terenie Francji i Włoch. W październiku 1918 r. władze francuskie oficjalnie uznały oddziały polskie tworzone przez KNP i ich dowodzenie powierzono gen. Józefowi Hallerowi.
Rząd włoski w porozumieniu z państwami sprzymierzonymi zorganizował w dniach 8-10 kwietnia 1918 roku kongres w rzymskim Kapitolu z udziałem narodów uciskanych przez Austo-Węgry, na którym ogłoszono prawo do utworzenia własnych niepodległych państw narodowych. Jednocześnie KNP zabiegał na podstawie porozumienia z rządem włoskim o wydzielenie Polaków w obozach jenieckich spośród rzeszy jeńców armii cesarskiej.
W dniu 20 września 1918 r. do Rzymu przybyła delegacja francusko-polskiej Misji Wojskowej na czele z mjr. księciem Leonem Radziwiłłem i z kpt. Marianem Dienstlem-Dąbrową celem rekrutacji jeńców narodowości polskiej wziętych do niewoli we Włoszech. W miesiąc później 21 października Minister Służby Wojskowej – Leonida Bisolati wydał zgodę na tworzenie polskich ochotniczych formacji wojskowych na terenie Włoch. Nadmienić tutaj warto, iż już w maju 1918 r. utworzono ochotniczy 180 osobowy oddział bojowy pod dowództwem por. Stefana Kluczyńskiego we włoskim umundurowaniu i pod polskimi insygniami. Oddział ten wsławił się walkami pod Monte Grappa i Monte Fontanel w październiku 1918 roku, a po zawieszeniu walk został przeniesiony do obozu w La Mandria di Chivasso.
Jeńcy polscy w S. Maria Capua Vetere
Obóz dla jeńców wojennych w Santa Maria Capua Vetere na północ od Neapolu powołano z końcem grudnia 1915 r. w oparciu o zabudowę barakową koszar 23. Pułku Kawalerii im. Umberto I.
Z początkiem listopada 1917 roku do obozu jenieckiego w Santa Maria Capua Vetere zaczęli trafiać jeńcy narodowości polskiej ze składu Armii Austro-Węgier.
Początkowo był to obóz dla różnych narodowości, jednak na skutek zabiegów przedstawicielstwa polskiego w Rzymie ostatecznie przyznano go wyłącznie dla Polaków. Natomiast w pobliskim miasteczku Casagiove (około 5 km na wschód od SMCV) umieszczono stopniowo około 130 polskich jeńców oficerów w Wojskowej Kwaterze Burbońskiej (Quartiere Militare Borbonico). Funkcję naczelnika obozów w S. Maria Capua Vetere i Casagiove objął 7 listopada 1918 roku kpt. M. Dienstl-Dąbrowa. Od rządu włoskiego otrzymano w tym czasie oficjalne pozwolenie na utworzenie polskich oddziałów piechoty i w S. Maria Capua Vetere powołano kolejno Pułk im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, Pułk im. Tadeusza Kościuszki oraz Pułk im. Bartosza Głowackiego.
Wkrótce po złożeniu przysięgi powstałe pułki piechoty polskiej zostały przeniesione do Francji i włączone do Armii Polskiej pod dowództwem gen. J. Hallera.
W dniu 8 grudnia 1918 r. do Santa Maria Capua Vetere przybył mjr L. Radziwiłł mianując nowym komendantem obozu kpt. Czesława Petelenza, a kpt. Dienstl-Dąbrowa skierowany został z podobną misją do tworzonego obozu w Chivasso pod Turynem.
Polscy jeńcy z obozu w S. Maria Capua Vetere traktowani byli przez Włochów z przyjaźnią i szacunkiem, znajdując również zajęcia w lokalnych warsztatach i zakładach wytwórczych. Zorganizowano również kolejny pułk piechoty im. ks. Józefa Poniatowskiego.
Panująca w tym czasie w Europie pandemia hiszpańskiej grypy dziesiątkowała również szeregi jeńców narodowości polskiej w obozach jenieckich na terenie Włoch. Z końcem 1918 r. urząd miasta w S. Maria Capua Vetere za zgodą burmistrza Corrado Fossataro przeznaczył sektor cmentarza komunalnego do godnego pochówku żołnierzy narodowości polskiej. Spoczęło na nim ponad stu zmarłych żołnierzy polskich. Obóz jeniecki w S. Maria Capua Vetere funkcjonował jeszcze do kwietnia 1919 roku.
Polskie obozy jenieckie we Włoszech zostały rozwiązane skutkiem rozporządzenia Urzędu ds. Jeńców Wojennych z dnia 13 czerwca 1919 roku, które stanowiło m.in. o zakończeniu prowadzenia naboru do polskich sił wojskowych i informowało o przeniesieniu pozostałych żołnierzy polskich z obozu w La Mandria di Chivasso. Jednocześnie zadecydowano, iż polscy żołnierze z obozu pod bolońskim Pontecchio zostaną w ramach repatriacji skierowani bezpośrednim transportem kolejowym do Polski.
Szczątki żołnierzy polskich zmarłych we Włoszech w wyniku różnych chorób na terenie pierwszowojennych szpitali i obozów jenieckich spoczywają m.in. na cmentarzach w Santa Maria Capua Vetere, w Chivasso, w Turynie, w Ivrea i Pontecchio. Warto również nadmienić, iż na terenie Polski w Warszawie i we Wrocławiu znajdują się włoskie cmentarze żołnierzy poległych i zmarłych podczas Wielkiej Wojny.
Redakcja dwutygodnika dla Polaków we Włoszech „Nasz Świat” pragnie złożyć wyrazy wdzięczności wszystkim zaangażowanym w wysiłek przywrócenia godnego wyglądu polskiej kwaterze wojennej w Santa Maria Capua Vetere, w tym – Stowarzyszeniu Instytut Polonii w Neapolu, Stowarzyszeniu Przyjaźni i Współpracy Polsko-Włoskiej w Kampanii, Sobotniej Szkole Kultury i Języka Polskiego, władzom S. Maria Capua Vetere, Wydziałowi Konsularnemu Ambasady RP w Rzymie, Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego, bezpośrednim wykonawcom prac renowacyjnych oraz wszystkim nie wymienionym z imienia, którzy własnym wieloletnim staraniem dbają o godny wygląd żołnierskich mogił.
Autor: Krzysztof Piotrowski
Galeria zdjęć (kliknij, aby powiększyć)
